فيلترينگ چيست؟
سانسور اينترنت در ايران كه تحت نام فيلترينگ اينترنت در ايران نيز شناخته مي‌شود، به مجموعه‌اي از اقدامات براي اعمال سانسور، محدوديت و نظارت سازمان‌يافته و هدف‌دار بر دسترسي به محتواي وبگاه‌ها و استفاده از خدمات اينترنتي براي كاربران ايراني است. سانسور اينترنت در ايران از گذشته رو به افزايش بوده و در چند سال ابتدايي قرن ۲۱ ميلادي، ايران موج بزرگي را در استفاده از اينترنت تجربه كرد. در ۲۰۱۸ ميلادي، ايران نرخ تقريبي نفوذ اينترنت بين ۶۴٪ الي ۶۹٫۱٪ را براي جمعيتي تقريباً ۸۲ ميليون نفره داشته‌است. پس از سانسور يوتيوب در ايران، سرويس اشتراك ويدئو آپارات در ايران بنيان‌گذاري شد. اما در آبان ۹۹ به دليل فعاليت يكي از كاربران در آپارات، مديرعامل آن به ۱۰ سال زندان محكوم شد. همچنين در سال ۱۳۹۹ سايت كوتاه‌كننده لينك بيت‌لي (Bitly) فيلتر شد.
فيلترينگ در ايران بر اساس قوانين مصوب در شوراي عالي فضاي مجازي و مجلس شوراي اسلامي اعمال مي‌گردد. روند فيلترينگ و مسدودسازي به درستي مشخص نيست و سياست‌هاي آن غيرشفاف است. يكي از مشاوران قوهٔ قضائيه ايران تعداد وبگاه‌هاي فيلتر شده تا آبان ۸۷ را پنج ميليون برشمرد. اين در حالي است كه اغلب مسئولين و وزيران كشور در شبكه‌هاي اجتماعي فيلتر شده در ايران حساب كاربري دارند و براي ايرانيان و جهانيان عملكرد خود را تشريح مي‌كنند. اين موضوع باعث شده كه اغلب مردم ايران نگاه نسبتاً بدي نسبت به امر فيلترينگ داشته باشند كه اگر براي آنها مجاز است چرا براي ديگر افراد مجاز نيست.
به اين دليل حتي با فيلترينگ شبكه‌هاي اجتماعي نظير فِيس‌بوك و توييتر، ايرانيان حضور خود را براي ارتباط با جهانيان و مسئولين كشور خودشان در فِيس‌بوك و توييتر ادامه دادند. فيلترينگ هيچگاه در ايران متوقف نشده و در تمام دولت‌ها اجرا شده‌است. ايران به همراه چين، سوريه، بحرين و ويتنام پنج كشور دشمن اينترنت نام گرفته‌اند. همچنين در طي اعتراضات آبان ۹۸، حكومت به‌طور بي‌سابقه اي، چندين روز قطع كردن اينترنت را اعمال كرد.
انواع فيلتـرينگ
فيلتـرينگ ازطريق DNS
سرويس DNS نام هر دامنه (Domain) را به IP آدرس متناظرش ترجمه مي‌كند. آدرس سروري كه سرويس DNS را ارائه ميدهد، به طور اتوماتيك و در هنگام برقراري اتصال به اينترنت از طريق ISP در اختيار كامپيوتر شما گذاشته مي‌شود. اگر اين سرور DNS، سانسور كننده باشد، كليه درخواست‌ها براي سايت‌هاي غيرمجاز را بي پاسخ مي‌گذارد.
فيلتـرينگ به وسيلهٔ پروكسي
در اين روش ISP دسترسي مستقيم به اينترنت را محدود كرده و شما را ملزم به استفاده از پروكسي مي‌كند. بايد در تنظيمات مرورگر، آدرس پروكسي سروري را كه ISP داده را وارد كنيد. كليهٔ درخواست‌ها به پروكسي فرستاده مي‌شود و در صورت مجاز بودن درخواست، پروكسي آن را از اينترنت گرفته و برايتان ارسال مي‌كند.
فيلتـركردن به كمك مسيرياب ها
در قسمت انتهايي شبكه (Gateway)، مسيرياب طوري تنظيم مي‌شود كه ترافيك خروجي شبكه را به سمت يك سيستم خاص(!) منحرف كند؛ كليهٔ درخواست‌ها از اين سيستم عبور داده مي‌شوند و در صورت وجود سايت‌هاي غير مجاز، جريان اطلاعات بلوك مي‌شود.
فيلتـرينگ به كمك سانسورافزارها
اين نرم‌افزارها بيشتر در منزل (براي كنترل والدين بر فرزندان)، مدارس و دانشگاهها استفاده مي‌شوند و در حقيقت نوعي فيلترينگ سفارشي هستند كه در كشورهاي مثل آمريكا به كار گرفته مي شوند. مانند : Net Nanny، Cyber sitter، Cyber portal
فيلتـرينگ به كمك مسدود كردن پورتها
پورتها مانند درهايي هستند كه سرور از طريق آنها سرويس هايش را ارائه ميدهد. اگر پورتي بلوك شود، تمام سرويس‌هايي كه از طريق آن پورت ارائه مي‌گردد، غير قابل دسترس مي‌باشد. بيشتر پورتهاي ۸۰، ۳۱۲۸، ۸۰۸۰ مسدود مي‌شوند، زيرا پورتهاي متداول براي پروكسيها هستند.
ليست سياه و ليست سفيد
ليست سياه: شامل آدرس مجموعه سايت‌هايي است كه دسترسي به آنها مجاز نمي‌باشد. گاهي هم از كلمات كليدي استفاده مي‌شود به طوري كه اگر در سايت مورد درخواست اين كلمات وجود داشته باشد، بلوك مي‌شود.
ليست سفيد: شامل آدرس مجموعه سايت‌هايي است كه دسترسي به آنها مجاز مي‌باشد. در سازمان‌هايي استفاده مي‌شود كه مي‌خواهند كارمندانشان فقط به تعداد معدودي سايت دسترسي داشته باشند.
فيلتـرينگ معكوس
اين نوع فيلتـرينگ در مقصد انجام مي‌شود. سرور شركت ارائه دهندهٔ خدمات، قبل از ارائهٔ هر گونه سرويسي، ابتدا IP مشتري را چك مي‌كند و در صورتي كه متعلق به يك كشور تحريم شده باشد، از ارائهٔ سرويس سرباز مي‌زند.
چطور يك سايت فيلتر مي شود؟
احتمالا براي شما هم پيش آمده كه وقتي آدرس يك سايت را در مرورگر خود وارد مي كنيد با صفحه اي مواجه مي شويد كه در آن نوشته شده «اين سايت فيلتر شده است!». خب، حالا مي خواهيم بدانيم كه چطور اين اتفاق مي افتد و اصلا چطور يك سايت فيلتر مي شود. علاوه بر مراحل حقوقي و قانوني فيلترينگ سايت ها كه توسط كارگروه مربوطه انجام مي شود و در نهايت آدرس سايت و صفحه اي از آن در ليست سياه فيلترينگ قرار مي گيرد مراحل سيستمي نيز وجود دارد كه در ادامه بيان خواهيم كرد. پس از اين كه شما آدرس يك صفحه را در مرورگر وارد مي كنيد. رايانه شما درخواستي ارسال مي كند. اين درخواست ابتدا به شركت خدمات دهنده اينترنت (ISP) ارسال مي شود و از آنجا به شبكه محلي ارسال مي‌شود. پيش از آن كه درخواست شما از شبكه محلي به سروري وب سايت مورد نظر شما ارسال شود توسط سيستم فيلتر كننده بررسي مي‌گردد. سيستم فيلترينگ داراي بانك اطلاعاتي يا ليست سياهي حاوي وب سايت هاي فيلترشده مي باشد كه تمام درخواست هاي اينترنتي با IP هاي ايران با اين ليست چك مي شوند.
اين ليست از سه جزء دامنه (Domain Address)، آدرس آ‌ي‌پي (IP Address) و كلمات كليدي (Keywords) را دارد كه درخواست شما در اين ليست جستجو مي شود. اگر هيچ يك از كلمات و آدرس‌هاي موجود در ليست سياه در درخواست شما وجود نداشته باشد، اين درخواست به سرور هدف ارسال مي شود و نتيجه آن به شما نمايش داده مي شود. اما اگر درخواست شما در اين ليست وجود داشته باشد درخواست شما به سرور سايت مورد نظر ارسال نمي شود و به جاي آن شما به سايت «پيوندها» گسيل خواهيد شد. در اين ميان دو مفهوم ليست سياه و ليست سفيد وجود دارد. ليست سياه حاوي آدرس سايت هايي مي باشد كه غيرمجاز شناخته شده و فيلتر شده اند. در اين ليست بعضا كلمات كليدي هم وجود دارد كه استفاده از آنها در درخواست ها ممنوع است بطوري كه اگر در سايتي اين كلمات وجود داشته باشد فيلتر مي‌شود. مفهوم ديگر ليست سفيد است كه به سايت هايي گفته مي شود كه دسترسي به آنها مجاز مي باشد. در بحث مورد نظر ما سايت هايي كه در ليست سياه نباشند در ليست سفيد خواهند بود.
مزايا و معايب فيلترينگ
پس از آگاهي از نوع و روش فيلتر كردن سايتها لازم است در خصوص فوايد و مضرات فيلترينگ نيز كمي بدانيد. در ادامه مزايا و معايب فيلتر كردن سايت ها و خدمات اينترنتي را بيان خواهيم كرد. برخي از مزاياي فيلترينگ عبارتند از:
• جلوگيري از افزايش فساد اخلاقي در جامعه
• حفظ تدين كاربران و كاهش سستي ايمان در جامعه
• پيشگيري از كلاهبرداري‌هاي كلان اينترنتي
• حفظ و جلوگيري از قبح زدايي رسانه اي
• جلوگيري از انتشار گسترش اطلاعات نادرست و مغرضانه
اما در كنار مزايا برخي معايب نيز براي فيلترينگ ذكر شده است. برخي از معايب فيلترينگ عبارتند از:
• كاهش سرعت اينترنت و ارائه خدمات و اتلاف وقت كاربران
• ايجاد ضعف در حوزهٔ فناوري اطلاعات و تجارت الكترونيك
• از بين رفتن وجه عمومي كشور در دنيا
• مسدود شدن برخي سايت هاي علمي همچون پزشكي
• صرف هزينه و وقت از جانب حكومت
فيلترينگ مزاياي فراواني دارد كه هيچ كس منكر آن نيست. در عين حال معايبي دارد كه با استفاده از روشهاي درست و اصولي فيلترينگ امكان كاهش اين معايب وجود دارد. به عنوان مثال مسدود شدن سايت هاي علمي در حال حاضر به خاطر غيرهوشمند بودن فيلترينگ رخ مي دهد. در حالي كه اگر از فيلترينگ هوشمند استفاده شود ديگر چنين موضوعي وجود نخواهد داشت.
فيلترينگ معكوس چيست؟
نوع ديگر فيلترينگ، فيلترينگ در مقصد است. به اين صورت كه پس از ارسال درخواست و رسيدن آن به هدف و مقصد عمليات بلاك كردن انجام مي شود. سرور شركت ارائه دهندهٔ خدمات وب يا همان سرور وب سايت، قبل از ارائه هر گونه سرويسي، ابتدا IP كاربر يا همان بازديدكننده را چك مي‌كند و در صورتي كه متعلق به يك كشور خاصي باشد از ارائهٔ سرويس به اين كاربر امتناع مي كند. البته بايد گفت كه اين روش نه از سوي دولت و كشور كاربر بلكه از جانب سرويس دهنده و وب سايت انجام مي شود.
به عنوان مثال همچون برخي سايت هاي خارجي كه به خاطر تحريم از ارائه خدمات به آي پي هاي ايراني خودداري مي كنند. برخي كاربران براي حل اين مشكل از پروكسي يا VPN استفاده مي كنند تا با تغيير آي پي خود از خدمات وب سايت مورد نظر بهره مند شوند.
فيلترينگ هوشمند چيست؟
يكي از بحث هاي اصلي سر فيلترينگ در كشور «فيلترينگ هوشمند» مي باشد كه ماهيت آن نيز تا حدودي از نامش مشخص است. اما لازم است دقيق تر در مورد اين موضوع توضيح داده شود تا به طور دقيق مشخص شود كه فيلترينگ هوشمند چه هدفي را دنبال مي كند. در روش فعلي فيلترينگ در صورتي كه محتوايي نامناسب در وب سايت وجود داشته باشد، كل سايت فيلتر مي شود. مشخص است كه چنين رويه اي به هيچ وجه صحيح نيست و تنها صفحاتي كه داراي محتواي نامناسب هستند بايد فيلتر شوند.
فيلترينگ هوشمند هدفش جلوگيري از اين اتفاق است. يعني فرايند فيلترينگ اينترنت طوري هوشمند شود كه تنها صفحات غيرمجاز يك سايت مسدود شوند و ديگر صفحات آن سايت كه مجاز هستند آسيب نبينند. علاوه بر اين برخي محتواهاي اينترنت هستند كه تنها براي برخي كاربران مضر هستند و براي برخي ديگر مفيد نيز واقع مي شوند. به عنوان يك فعال رسانه نياز دارد به رسانه هاي خارجي، شبكه هاي ويديويي و ... دسترسي داشته باشد، در حالي كه همين مورد براي يك نوجوان يا يك شهروند عادي غيرضروري است و حتي ممكن است مضر باشد. فيلترينگ هوشمند باعث مي شود آن محتواي خاص براي فعال رسانه آزاد باشد و براي شهروند عادي مسدود شود.
با تمام اين اوصاف در حال حاضر كشور ما درگير عمليات فيلترينگ بسياري از سايت ها مي باشد كه در اين ميان برخي از آنها نيز بي دليل فيلتر شده اند. بطوري كه مسئولين مربوطه نيز نظر دارند كه اين روش بستن سايت ها اصلا مناسب نيست و باعث ايجاد محدوديت شديد براي كاربران شده است. همچنين به نظر مسئولين فيلترينگ باعث افزايش تعداد نصب فيلترشكن ها شده است و در نتيجه آن تمام ايراني ها از فيلترشكن استفاده مي كنند. به نظر مي رسد راه اندازي فيلترينگ هوشمند در كشور مي تواند اين مشكلات را تا حد زيادي كاهش دهد و محدوديت هاي بي مورد ايجاد شده را رفع كند.